Του Chris Snowdon
Το κίνητρο του Φρίντιχ Χάγιεκ για τη συγγραφή του Δρόμου προς τη Δουλεία (1944) ήταν ο φόβος του ότι τα μέτρα που απαιτούνταν για τη διεξαγωγή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου θα διατηρούνταν και εν καιρώ ειρήνης. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, το κράτος απέκτησε τον έλεγχο μεγάλου μέρους της οικονομίας και το βιβλίο του Χάγιεκ ήταν μια πολεμική έναντι εκείνων που έβλεπαν την επιτυχία της πολεμικής προσπάθειας ως μια απόδειξη ότι ο κεντρικός σχεδιασμός είναι ανώτερος της ελεύθερης αγοράς.
Θα ήταν εύκολο να υπερβάλει κανείς ως προς τους παραλληλισμούς με την τρέχουσα κατάσταση. Πολλοί άνθρωποι πίστευαν στον κεντρικό οικονομικό σχεδιασμό πολύ πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, ενώ κανείς (υποθέτω) δεν ονειρευόταν κάποιο κλείσιμο της οικονομίας. Μια πιο ρεαλιστική ανησυχία είναι ότι η παρατεταμένη έκθεσή μας σε δρακόντεια μέτρα θα κανονικοποιήσει την ανελευθερία και ότι απομονωμένα οφέλη από τους ισχύοντες περιορισμούς θα χρησιμοποιηθούν για την προώθηση ανελεύθερων πολιτικών στο μέλλον.
Πρόκειται για ένα κλίμα που δεν προμηνύει κάτι το καλό. Αναπάντεχα οφέλη μπορούν να προκύπτουν ακόμη και από τις πιο σκοτεινές καταστάσεις. Μελέτες καταδεικνύουν τη μείωση στους θανάτους από αυτοκινητιστικά δυστυχήματα και την κατανάλωση αλκοόλ σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, ενώ η οικονομική ανάπτυξη συσχετίζεται με λιγότερη σωματική άσκηση και υψηλότερα ποσοστά παχυσαρκίας. Η διανομή τροφίμων με δελτία κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο βοήθησε πολλούς ανθρώπους με χαμηλά εισοδήματα να καταναλώνουν περισσότερο ασβέστιο και πρωτεϊνες απ’ ό,τι προηγουμένως. Η οικονομική κρίση της Κούβας το διάστημα 1991-5 οδήγησε σε υποχώρηση του διαβήτη και των καρδιακών νοσημάτων καθώς ο πληθυσμός της χώρας έχασε κατά μέσο όρο 5,5 κιλά βάρους. Ακόμη και η πανδημία της πανώλης είχε κάποια θετικά αποτελέσματα καθώς η μεγάλη μείωση του πληθυσμού οδήγησε σε υψηλότερους μισθούς για τους επιζήσαντες.
Φυσικά, οι οικονομικές υφέσεις συσχετίζονται επίσης με χρόνια νοσηρότητα, με ψυχολογικές διαταραχές, με αστεγία και αυτοκτονίες. Όσοι πλήττονται περισσότερο καθίστανται περισσότερο επιρρεπείς στην κατάχρηση οινοπνευματωδών. Τα παιδιά που μεγάλωσαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είχαν υψηλότερα ποσοστά διαβήτη και καρδιακών νοσημάτων ως ενήλικοι και μεγαλύτερες πιθανότητες εμφάνισης κατάθλιψης. Οι σωματικές και ψυχολογικές συνέπειες του πολέμου ήταν συντριπτικά αρνητικές, τόσο για τους πολεμήσαντες, όσο και για τους πολίτες.
Όσα θετικά αποτελέσματα μπορεί αναπάντεχα να εμφανίζονται από φυσικές και ανθρωπογενείς κρίσεις συνήθως άνετα υπερφαλλαγίζονται από τη ζημιά στη ζωή, στην υγεία και την ευημερία - αν όμως τα δεδομένα επιλεγούν προσεκτικά, τότε μπορεί να κατασκευαστεί μια θετική αφήγηση. Περιστασιακά διατυπώνονται εκκλήσεις για την επανεισαγωγή εξαναγκαστικών πολιτικών όπως η υποχρεωτική θητεία και η επιβολή δελτίου πολύ καιρό αφού αυτές εκμέτρησαν την αρχική τους αποστολή, με την ελπίδα να ξαναβρούμε τη μαγεία που υποτίθεται τις συνόδευε.
Είναι πολύ νωρίς για να γνωρίζουμε ποια θετικά στοιχεία θα εξαχθούν από τη σημερινή πανδημία, αλλά υπάρχουν πολλά πιθανά υποψήφια. Κλείνοντας ένα μεγάλο μέρος της οικονομίας, μειώθηκαν οι εκπομπές αερίων θερμοκηπίου και η ρύπανση. Τα επίπεδα του διοξειδίου του αζώτου έπεσαν μέχρι και κατά 60% σε κάποιες περιοχές της Μεγάλης Βρετανίας, και οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα θα μειωθούν κατά 8% παγκοσμίως φέτος, σύμφωνα με τη Διεθνή Υπηρεσία Ενέργειας.
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, τα εγκλήματα μειώθηκαν κατά 28% τις τέσσερις εβδομάδες πριν την 12η Απριλίου (σε σύγκριση με την ίδια περίοδο το 2019). Οι κλήσεις για διαρρήξεις και βιασμούς μειώθηκαν κατά 37%, για σοβαρές επιθέσεις και ληστεία κατά 27%, και για οδικά αδικήματα κατά 34%.
Το κλείσιμο της οικονομίας της Νότιας Αφρικής για πέντε εβδομάδες συνοδεύτηκε με απαγόρευση της πώλησης οινοπνευματωδών, καπνού και ηλεκτρονικών τσιγάρων. Όπως και σε άλλες χώρες, σημειώθηκε μείωση της εγκληματικότητας, όμως ο Υπουργός Αστυνομίας Bheki Cele αποδίδει αυτή την εξέλιξη κυρίως στη μείωση της κατανάλωσης αλκοόλ και έχει εκφράσει την επιθυμία να διατηρήσει την απαγόρευση πώλησης και μετά την επιστροφή στην κανονικότητα.
Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το ότι ένας πληθυσμός υπό κατ’ οίκον περιορισμό υφίσταται λιγότερες διαρρήξεις, ούτε ότι το πάγωμα της οικονομικής δραστηριότητας προκαλεί μείωση της ρύπανσης, ούτε ότι η απαγόρευση της πώλησης οινοπνευματωδών οδηγεί σε μείωση της κατανάλωσής τους. Οι άνθρωποι που δεν είναι ελεύθεροι δεν μπορούν να κάνουν κακές επιλογές. Ούτε όμως και καλές. Αν χρειάζεται να κλείσουμε το μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας οικονομίας για να πετύχουμε μόλις 8% μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, το μόνο που αυτό αναδεικνύει είναι το τεράστιο μέγεθος των θυσιών που θα χρειαστούν για να πετύχουμε το “καθαρό μηδενικό αποτύπωμα”.
Το κλείσιμο της οικονομίας μας έδειξε - με ακραίο τρόπο - την αξία των ελευθεριών που συνήθως θεωρούμε δεδομένες. Αμέσως μόλις περάσει η χειρότερη φάση της τρέχουσας κρίσης, η ελευθερία πρέπει να αποκατασταθεί πλήρως.
Ο Christopher Snowdon είναι επικεφαλής των Οικονομικών ζωής του Institute of Economic Affairs.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 5 Μαΐου 2020 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
