Ρήγας Βελεστινλής (Φεραίος): O Πρόδρομος της Ελληνικής ανεξαρτησίας - θυσιάστηκε για εθνικά και πανανθρώπινα ιδεώδη
Άγνωστα στοιχεία από τη ζωή του Ρήγα – Η δράση και το όραμά του – Ο Θούριος και η Χάρτα – Η προδοσία του Οικονόμου – Το τραγικό τέλος του Ρήγα και των συντρόφων του – Έγγραφα από τα αρχεία της Αυστρίας και της Ρουμανίας
Λίγες μέρες μετά την 25η Μαρτίου και τα άρθρα που γράψαμε για την Επανάσταση του 1821, θα ασχοληθούμε με έναν πρόδρομο και πρωτομάρτυρα της ελευθερίας της χώρας μας, αλλά και πρόδρομο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού: τον Ρήγα Βελεστινλή – Φεραίο.
Όπως γράφει ο Λέανδρος Βρανούσης, ο Ρήγας πέρασε πολύ γρήγορα στην περιοχή του θρύλου. Η ποίηση, το θέατρο και διάφορα λαϊκά αναγνώσματα, τροφοδότησαν την ιστορική παράδοση με φανταστικά στοιχεία.
Όπως γράφει ο Λέανδρος Βρανούσης, ο Ρήγας πέρασε πολύ γρήγορα στην περιοχή του θρύλου. Η ποίηση, το θέατρο και διάφορα λαϊκά αναγνώσματα, τροφοδότησαν την ιστορική παράδοση με φανταστικά στοιχεία.
Τον 19ο αιώνα, μεγάλη διάδοση είχε ως σχολικό ανάγνωσμα, ένα βιβλίο του παιδαγωγού Βλάσιου Σκορδέλη με τίτλο «Οι Γονείς του Ρήγα ή περί Εθνικής Αγωγής» (α’ έκδοση 1879, β’ 1881, γ’ 1884), που αναφέρει ότι ο Ρήγας αφού σκότωσε κάποιον Τούρκο στο Βελεστίνο, κατέφυγε στον Όλυμπο, ζώντας μαζί με κλεφταρματολούς, έπειτα πήγε στο Άγιον Όρος, στη συνέχεια στην Κωνσταντινούπολη, παρουσιάζεται να δρα ως εθναπόστολος κλπ. Πρόκειται για μυθιστορηματικά στοιχεία που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Το 1891, ήρθαν στο φως τα πρώτα έγγραφα των αυστριακών ανακρίσεων για τη «συνωμοσία» του Ρήγα και των συντρόφων του και μόλις τότε, άρχισε η μελέτη της ζωής και της δράσης του από αυθεντικές μαρτυρίες και πηγές.
Όνομα και καταγωγή του Ρήγα Ο Ρήγας γεννήθηκε στο Βελεστίνο της Θεσσαλίας (όπου βρισκόταν στην αρχαιότητα η πόλη Φεραί). Σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή γεννήθηκε το 1757.
Από τα πολλά βιβλία για τη ζωή και τη δράση του Ρήγα Φεραίου, στο «κομμάτι» της νεανικής ηλικίας του, θεωρούμε ότι τα πλέον τεκμηριωμένα στοιχεία, υπάρχουν στο «ΟΝΟΜΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΡΗΓΑ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗ», του Δημήτριου Καραμπερόπουλου.
Από τα τελικά συμπεράσματα για το όνομα του Ρήγα που υπάρχουν στο βιβλίο αυτό, διαβάζουμε ότι:
Ο Ρήγας στα βιβλία, τους χάρτες και τα έντυπα που εξέδωσε, υπέγραφε πάντοτε ως «Ρήγας Βελεστινλής Θετταλός». Στα χειρόγραφα επίσης υπέγραφε ως «Ρήγας Βελεστινλής» ή «Ρήγας». Ποτέ δεν χρησιμοποίησε άλλο όνομα στα βιβλία του, ούτε και κατά τη σύλληψη και την ανάκρισή του. Όλα αναφέρουν το «Ρήγας Βελεστινλής». Το «Φεραίος» δεν το χρησιμοποίησε ποτέ ο Ρήγας, αλλά το πρόσθεσαν οι αρχαιόπληκτοι συγγραφείς. Το όνομα «Αντώνιος Ρήγας Βελεστινλής», είναι γραμμένο από τον Γάλλο πρόξενο Μπρεσέ σε δύο έγγραφά του.
Όλα τα άλλα έγγραφα αναγράφουν το «Ρήγας Βελεστινλής». Το «Αντώνιος Κυριαζής», που αναφέρεται από ορισμένους ως πραγματικό ονοματεπώνυμο του Ρήγα, είναι συγγραφικό κατασκεύασμα των χρόνων μετά το 1930. Δεν αναφέρεται νωρίτερα ούτε από τον Ρήγα, ούτε από άλλον συγγραφέα. Το πραγματικό του όνομα ήταν «Ρήγας» και ως επώνυμο πρόσθεσε το «Βελεστινλής», κατά τη συνήθεια των λογίων της εποχής.
Στην Εθνική βιβλιοθήκη της Ελλάδας, υπάρχει ένα βιβλίο του Πρόκλου, έκδοση 1561, το οποίο αναφέρεται στους παλαιούς γεωγράφους. Το βιβλίο αυτό, είχε στην κατοχή του ο Ρήγας όταν ήταν μαθητής στη Ζαγορά, σε ηλικία 16-18 ετών. Υπάρχει ιδιόχειρη σημείωση του Ρήγα που γράφει: «Ρήγα Κυρίτζη Βελεστίνου, ατάροισι ποτί εντί και τούτο». Δηλαδή: «Του Ρήγα του Κυρίτζη από το Βελεστίνο είναι κοντά στα άλλα και τούτο το βιβλίο». Το «Κυρίτζη» δεν είναι το επώνυμό του, αλλά το όνομα του πατέρα του, που υπάρχει ως βαφτιστικό στο Βελεστίνο και τις γύρω περιοχές, μέχρι σήμερα, ως Κυρίτσης.
Όλα τα άλλα έγγραφα αναγράφουν το «Ρήγας Βελεστινλής». Το «Αντώνιος Κυριαζής», που αναφέρεται από ορισμένους ως πραγματικό ονοματεπώνυμο του Ρήγα, είναι συγγραφικό κατασκεύασμα των χρόνων μετά το 1930. Δεν αναφέρεται νωρίτερα ούτε από τον Ρήγα, ούτε από άλλον συγγραφέα. Το πραγματικό του όνομα ήταν «Ρήγας» και ως επώνυμο πρόσθεσε το «Βελεστινλής», κατά τη συνήθεια των λογίων της εποχής.
Στην Εθνική βιβλιοθήκη της Ελλάδας, υπάρχει ένα βιβλίο του Πρόκλου, έκδοση 1561, το οποίο αναφέρεται στους παλαιούς γεωγράφους. Το βιβλίο αυτό, είχε στην κατοχή του ο Ρήγας όταν ήταν μαθητής στη Ζαγορά, σε ηλικία 16-18 ετών. Υπάρχει ιδιόχειρη σημείωση του Ρήγα που γράφει: «Ρήγα Κυρίτζη Βελεστίνου, ατάροισι ποτί εντί και τούτο». Δηλαδή: «Του Ρήγα του Κυρίτζη από το Βελεστίνο είναι κοντά στα άλλα και τούτο το βιβλίο». Το «Κυρίτζη» δεν είναι το επώνυμό του, αλλά το όνομα του πατέρα του, που υπάρχει ως βαφτιστικό στο Βελεστίνο και τις γύρω περιοχές, μέχρι σήμερα, ως Κυρίτσης.
Υπάρχουν υπογραφές του Ρήγα, ακόμα και στα αρχεία του ρουμανικού κράτους, ενώ στην ελληνική ταβέρνα της Βιέννης «Griechen - Beisl», βρίσκεται η υπογραφή «Ρήγας Βελεστινλής», που αποτελεί αυτόγραφο του Ρήγα.
Ας δούμε και την καταγωγή του Ρήγα, για την οποία υπήρξαν και υπάρχουν διαφορετικές απόψεις. Από την υπογραφή του Ρήγα, ως «Ρήγας Βελεστινλής» που αποτελεί δηλωτικό του τόπου καταγωγής του, προκύπτει ξεκάθαρα ότι γεννήθηκε στο Βελεστίνο. Το σπίτι του, βρισκόταν στο Βαρούσι, που αποτελούσε τη χριστιανική συνοικία και καταλάμβανε το ένα άκρο, ενώ στο άλλο άκρο υπήρχε η τουρκική συνοικία.
Ορισμένοι συγγραφείς, θεωρούν ότι ο Ρήγας ήταν Βλάχος στην καταγωγή και είχε γεννηθεί στο Περιβόλι Γρεβενών ή τη Βοβούσα Ιωαννίνων, ξακουστά βλαχοχώρια της Πίνδου και τα δύο. Ωστόσο αυτό δεν φαίνεται ότι ισχύει. Ο Ρήγας, ενώ αναφέρει επανειλημμένα το Βελεστίνο ως γενέτειρά του, δεν κάνει καμία μνεία ούτε στο Περιβόλι, ούτε στη Βοβούσα σε κανένα έργο του.
Ας δούμε και την καταγωγή του Ρήγα, για την οποία υπήρξαν και υπάρχουν διαφορετικές απόψεις. Από την υπογραφή του Ρήγα, ως «Ρήγας Βελεστινλής» που αποτελεί δηλωτικό του τόπου καταγωγής του, προκύπτει ξεκάθαρα ότι γεννήθηκε στο Βελεστίνο. Το σπίτι του, βρισκόταν στο Βαρούσι, που αποτελούσε τη χριστιανική συνοικία και καταλάμβανε το ένα άκρο, ενώ στο άλλο άκρο υπήρχε η τουρκική συνοικία.
Ορισμένοι συγγραφείς, θεωρούν ότι ο Ρήγας ήταν Βλάχος στην καταγωγή και είχε γεννηθεί στο Περιβόλι Γρεβενών ή τη Βοβούσα Ιωαννίνων, ξακουστά βλαχοχώρια της Πίνδου και τα δύο. Ωστόσο αυτό δεν φαίνεται ότι ισχύει. Ο Ρήγας, ενώ αναφέρει επανειλημμένα το Βελεστίνο ως γενέτειρά του, δεν κάνει καμία μνεία ούτε στο Περιβόλι, ούτε στη Βοβούσα σε κανένα έργο του.
Τα νεανικά χρόνια του Ρήγα Βελεστινλή Ο Ρήγας πήρε την πρώτη του μόρφωση στη Θεσσαλία, κοντά σε εξαιρετικούς δασκάλους (κυρίως τους Κωνσταντίνο Λογιότατο και Νικόλαο Κασσαβέτη) στη Ζαγορά, ενώ φαίνεται ότι δίδαξε για ένα χρόνο στο σχολείο του Κισσού.
Στη συνέχεια έφυγε, αναζητώντας καλύτερη τύχη στην Κωνσταντινούπολη και στο Βουκουρέστι, όπου συμπλήρωσε τη μόρφωσή του, έμαθε ξένες γλώσσες και άνοιξε περισσότερο τους ορίζοντές του. Χάρη στις πνευματικές και οργανωτικές του ικανότητες, σταδιοδρόμησε ως «γραμματικός» στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και κατάφερε να αναδειχθεί. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς πήγε στη Ρουμανία, πάντως από έγγραφο του 1788 προκύπτει ότι βρισκόταν εκεί, από πολύ καιρό. Η ιδιότητά του ως γραμματικός (γραμματέας), οδήγησε τους Ρουμάνους να τον ονομάσουν Riga Grammaticul.
Από τα έγγραφα της εποχής, συμπεραίνουμε ότι ο Ρήγας ήδη το 1788 ήταν ευκατάστατος, ιδιοκτήτης ή ενοικιαστής μεγάλης έκτασης γης και πολύ γνωστός στη Βλαχία.
Τον Μάιο του 1790, ο Ρήγας μπήκε στην υπηρεσία του Μεγάλου Σερδάρη Χριστόδουλου Κιρλιάν, ο οποίος σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς, όπως τον Ρουμάνο N. Iorga, ήταν ελληνικής καταγωγής. Από τα έγγραφα του αρχείου της Βιέννης, προκύπτει ότι ο Κιρλιάν ήταν κατάσκοπος της αυστριακής κυβέρνησης. Έτσι, του απονεμήθηκε στην αυστριακή πρωτεύουσα ο τίτλος του βαρόνου και λεγόταν de Langenfeld (βαρόνος του Μακρύκαμπου). Τον Ιούνιο του 1790, ο Κιρλιάν με τον Ρήγα αναχωρούν για τη Βιέννη, Εκεί, ο Ρήγας έμεινε ως τον Γενάρη του 1791. Οι σχέσεις του με τον βαρόνο διαταράχθηκαν, καθώς ο Ρήγας του έκανε μήνυση, ζητώντας τους μισθούς οκτώ μηνών. Ο Κιρλιάν, ισχυρίστηκε ότι ο Ρήγας, που κρατούσε και το ταμείο του βαρόνου, έκανε πολλά έξοδα που δεν μπορούσε να τα δικαιολογήσει.
Στη Βιέννη, ο Βελεστινλής τύπωσε δύο βιβλία: το «Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών», έξι διηγήματα του Ρετίφ ντε λα Μπρετόν, μεταφρασμένα από τα γαλλικά και εμπλουτισμένα με στίχους φαναριώτικων τραγουδιών και το «Φυσικής Απάνθισμα», εράνισμα από γαλλικά και γερμανικά εγχειρίδια αστρονομίας και φυσικής, γραμμένο σε απλή γλώσσα για να είναι κατανοητό. Στο βιβλίο αυτό, υπάρχει και η επιγραμματική φράση «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά». Επίσης, ο Ρήγας προαναγγέλλει την έκδοση ενός ακόμα βιβλίου, το οποίο όπως γράφει είναι «μισομεταφρασμένον».
Επρόκειτο για «Το Πνεύμα των Νόμων» του Μοντεσκιέ που αποτελεί έργο – σταθμό στην ιστορία των πολιτικών θεωριών και θεωρητικό υπόβαθρο των προδρόμων και πρωτεργατών της Γαλλικής Επανάστασης. Οι επιρροές του Ρήγα Ο Ρήγας Βελεστινλής, έφηβος ακόμα, είχε ζήσει στη Θεσσαλία τα Ορλοφικά, τον αναβρασμό του πρώτου ρωσοτουρκικού πολέμου (1769-1774) και τις φοβερές αντεκδικήσεις τακτικών και άτακτων στρατιωτών που έσπευσαν να καταπνίξουν κάθε επαναστατική δράση στην Ελλάδα.
Αργότερα, στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, έζησε από κοντά τον πόλεμο Ρωσίας και Αυστρίας εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας (1787-1792).
Το τέλος του πολέμου, αποκαρδίωσε και πάλι τους Έλληνες. Αίφνης, οι ελπίδες τους αναπτερώθηκαν από την επαναστατική Γαλλία, που θριάμβευε επί των συνασπισμένων ευρωπαϊκών μοναρχιών. Οι στρατιές του Ναπολέοντα Βοναπάρτη κατέλυαν στην Ιταλία εξουσίες εκατοντάδων χρόνων και εγκαθίδρυαν δημοκρατικά καθεστώτα, ενώ τον Ιούνιο του 1797, γαλλικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στα Επτάνησα.
Η δράση του Ρήγα από το 1791 ως το 1796Στις αρχές του 1791,ο Ρήγας εγκαταλείπει τον βαρόνο Λάνγκενφελντ και επιστρέφει στη Βλαχία. Οι γαλλικές επιτυχίες, τον ωθούν στην απόφαση να ηγηθεί όχι μόνο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων, αλλά και όλων όσων ζουν κάτω από τον ζυγό της σουλτανικής τυραννίας.
Από το 1793 ως το 1796, πιθανότατα ο Ρήγας είχε στενές επαφές με τον πράκτορα της επαναστατημένης Γαλλίας στη Βλαχία, τον Emile Gandin. Σύμφωνα με κατάθεση του ίδιου του Ρήγα στους Αυστριακούς, όταν συνελήφθη από αυτούς, στο διάστημα αυτό υπηρετούσε στο γαλλικό προξενείο του Βουκουρεστίου σαν διερμηνέας.
Κάποιες πληροφορίες, αναφέρουν ότι το 1794 πήγε για μικρό χρονικό διάστημα στην Τεργέστη, που βρισκόταν τότε υπό αυστριακή κυριαρχία.
Πολύς λόγος έχει γίνει, για το αν ο Ρήγας είχε ιδρύσει ή όχι μυστική εταιρεία. Ο Χριστόφορος Περραιβός, συνεργάτης του Βελεστινλή, γράφει σχετικά: «Δια την πρώτην εταιρείαν του αοιδίμου Ρήγα του Φεραίου, χρεωστώ να είπω τινά εν περιλήψει. Διότι τα ηξεύρω ακριβέστερα από κάθε άλλον, επειδή εχρημάτισα μέλος εκείνης και συγκοινωνός των κινδύνων της, καθώς και της δευτέρας.
Από το 1793 ως το 1796, πιθανότατα ο Ρήγας είχε στενές επαφές με τον πράκτορα της επαναστατημένης Γαλλίας στη Βλαχία, τον Emile Gandin. Σύμφωνα με κατάθεση του ίδιου του Ρήγα στους Αυστριακούς, όταν συνελήφθη από αυτούς, στο διάστημα αυτό υπηρετούσε στο γαλλικό προξενείο του Βουκουρεστίου σαν διερμηνέας.
Κάποιες πληροφορίες, αναφέρουν ότι το 1794 πήγε για μικρό χρονικό διάστημα στην Τεργέστη, που βρισκόταν τότε υπό αυστριακή κυριαρχία.
Πολύς λόγος έχει γίνει, για το αν ο Ρήγας είχε ιδρύσει ή όχι μυστική εταιρεία. Ο Χριστόφορος Περραιβός, συνεργάτης του Βελεστινλή, γράφει σχετικά: «Δια την πρώτην εταιρείαν του αοιδίμου Ρήγα του Φεραίου, χρεωστώ να είπω τινά εν περιλήψει. Διότι τα ηξεύρω ακριβέστερα από κάθε άλλον, επειδή εχρημάτισα μέλος εκείνης και συγκοινωνός των κινδύνων της, καθώς και της δευτέρας.
Η πληροφορία αυτή έρχεται να ενισχύσει εκείνη πολλών ερευνητών, όπως ο Ζωίδης, που δέχονται ότι ο Ρήγας ίδρυσε μυστική επαναστατική εταιρεία. Γενικότερα ,στα τέλη του 18ου αιώνα, σύμφωνα με έρευνες του Σπυρίδωνα Λάμπρου, υπήρχε έντονη δραστηριότητα από Έλληνες και στη Βενετία. Το 1797 στην ιταλική πόλη και συγκεκριμένα στο καφενείο Florian συγκεντρώνονταν αρκετοί Επτανήσιοι (Α. Θεοτόκης, Α. Μεσσαλάς, Α. Μακρής, Λ. Bedotta κ.ά.), που συζητούσαν για νέες δημοκρατικές ιδέες, ενώ στο καφενείο L’ Imperator ορισμένοι άλλοι με επικεφαλής τους Ι. Κρασσά και Ι. Βηλαρά, ο οποίος είχε πάει εκεί για να σπουδάσει ιατρική, φαίνεται ότι είχαν ιδρύσει κάποια μυστική οργάνωση.
Ο ‘’αρχιχαφιές’’ (κατά τον Γ. Κορδάτο) της Βενετίας Capitan Grande Πέτρος Βοναρέτης παρακολουθούσε τις κινήσεις τους. Το Βηλαρά μάλιστα τον κάλεσε για ανάκριση, ο οποίος φοβισμένος αρνήθηκε τις ιδέες του. Αν και τον χαρακτήρισε ‘’παιδί κουτό’’ (sciocco) συνέχισε να τον παρακολουθεί, ενώ το ίδιο έκανε και με τον Ι. Κρασσά. Η κατάληψη όμως της Βενετίας από τις γαλλικές δυνάμεις έδωσε τέλος στις παρακολουθήσεις των Ελλήνων.
Παρακλάδια της συνωμοτικής οργάνωσης των Κρασσά- Βηλαρά φαίνεται ότι ήταν οι μυστικές εταιρείες που εμφανίστηκαν στα Επτάνησα: η ‘’Πατριωτική Εταιρεία’’ και η ‘’Εταιρεία των Φίλων’’.
Ο ‘’αρχιχαφιές’’ (κατά τον Γ. Κορδάτο) της Βενετίας Capitan Grande Πέτρος Βοναρέτης παρακολουθούσε τις κινήσεις τους. Το Βηλαρά μάλιστα τον κάλεσε για ανάκριση, ο οποίος φοβισμένος αρνήθηκε τις ιδέες του. Αν και τον χαρακτήρισε ‘’παιδί κουτό’’ (sciocco) συνέχισε να τον παρακολουθεί, ενώ το ίδιο έκανε και με τον Ι. Κρασσά. Η κατάληψη όμως της Βενετίας από τις γαλλικές δυνάμεις έδωσε τέλος στις παρακολουθήσεις των Ελλήνων.
Παρακλάδια της συνωμοτικής οργάνωσης των Κρασσά- Βηλαρά φαίνεται ότι ήταν οι μυστικές εταιρείες που εμφανίστηκαν στα Επτάνησα: η ‘’Πατριωτική Εταιρεία’’ και η ‘’Εταιρεία των Φίλων’’.
Η δράση του Ρήγα πριν τη σύλληψή του (1796- 1797)Τον Αύγουστο του 1796 ο Ρήγας πήγε ξανά στη Βιέννη. Εκεί εξέδωσε πρώτα μια σειρά χάρτες: τη μεγάλη δωδεκάφυλλη Χάρτα της Ελλάδας, ένα χάρτη της Μολδαβίας κι ένα της Βλαχίας. Η Χάρτα της Ελλάδος (δώδεκα φύλλα σε άτλαντα μεγάλου σχήματος, που γίνονται και ενιαίος χάρτης 4 τ.μ.) είναι ένας ιστορικός και γεωγραφικός πίνακας του αρχαίου, του μεσαιωνικού και του νέου ελληνισμού εμπλουτισμένος με πολλά στοιχεία αρχαιογνωσίας. Στα ενδιάμεσα κενά υπάρχουν απεικονίσεις αρχαίων νομισμάτων και τοπογραφικά σχεδιαγράμματα.
Ο εθνεγερτικός χαρακτήρας της Χάρτας ήταν έκδηλος. Παράλληλα τότε ο Ρήγας τύπωσε και μια χαλκογραφία με την ‘’Εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου’’ πλαισιωμένη από σκηνές μαχών και άλλες παραστάσεις με σύντομο ιστορικό υπόμνημα. Ο Μέγας Αλέξανδρος στους λαϊκούς θρύλους ήταν πάντα ο τιμωρός των ασιατικών λαών. Πολύ μεγάλη διάδοση είχε και ο ‘’Νέος Ανάχαρσις’’ φανταστική περιήγηση στην αρχαία Ελλάδα, έργο του Γάλλου Μπαρτελεμί, το οποίο ο Ρήγας και στενοί συνεργάτες του άρχισαν να μεταφράζουν και να εκδίδουν στη Βιέννη το 1797. Το ίδιο έτος τύπωσε επίσης στη Βιέννη το βιβλίο ‘’Ηθικός Τρίπους’’. Πρόκειται για ένα τρίπτυχο μεταφράσεων από την ιταλική, τη γαλλική και τη γερμανική λογοτεχνία. Περιλαμβάνει ‘’Τα Ολύμπια’’ του Μεταστάζιο, τη ‘’Βοσκοπούλα των Άλπεων’’ του Μαρμοντέλ και τον ‘’Πρώτο Ναύτη’’ του Γκέσνερ. Όλα τα κείμενα παίρνουν τελικά πατριωτικό χαρακτήρα.
Τον Σεπτέμβριο του 1796 ο Ρήγας τραγουδά στο σπίτι του μεγαλέμπορου Ευστράτιου Αργέντη τον ‘’Θούριο’’ τονίζοντας συχνά με μια καλαμένια φλογέρα τον ορμητικό ρυθμό του.
‘’Ως πότε, παλικάρια, να ζώμεν στα στενά, μονάχοι σαν λιοντάρια, στις ράχες, στα βουνά;
Σπηλιές να κατοικούμε, να βλέπουμε κλαδιά.
Να φεύγουμε απ’ τον κόσμο, για την πικρή σκλαβιά.
Να χάνωμεν αδέλφια, πατρίδα και γονείς,
Τους φίλους, τα παιδιά μας κι όλους τους συγγενείς.
Κάλλιο είν’ μιας ώρας ελεύθερη ζωή.
Παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή’’
Μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα ο ‘’Θούριος’’, ‘’το ιερότερο άσμα της φυλής μας’’ κατά τον Γ. Τερτσέτη τραγουδιόταν από τον υπόδουλο ελληνισμό σε συγκεντρώσεις και γλέντια. Γράφει χαρακτηριστικά ο Κ. Κούμας:
‘’Μικροί και μεγάλοι και αύται αι γυναίκες έψαλαν την του Ρήγα ωδήν εις παν συμπόσιον και εις πάσαν συντροφίαν’’ (‘’Ιστορία των Ανθρωπίνων Πράξεων’’, τ. 12., Σελ. 601).
Ο Ρήγας πίστευε ότι είχε έρθει η ώρα του ξεσηκωμού των υπόδουλων λαών της Βαλκανικής. Τον Οκτώβριο του 1797 τύπωσε μυστικά σε χιλιάδες αντίτυπα τη Διακήρυξη που θα απευθύνει προς όλες τις κατευθύνσεις η Επανάσταση, συνοδευόμενη από τον Καταστατικό Χάρτη της δημοκρατικής πολιτείας που θα ιδρυόταν στην ελεύθερη επικράτεια και θα ονομαζόταν ‘’Ελληνική Δημοκρατία’’.
‘’Ως πότε, παλικάρια, να ζώμεν στα στενά, μονάχοι σαν λιοντάρια, στις ράχες, στα βουνά;
Σπηλιές να κατοικούμε, να βλέπουμε κλαδιά.
Να φεύγουμε απ’ τον κόσμο, για την πικρή σκλαβιά.
Να χάνωμεν αδέλφια, πατρίδα και γονείς,
Τους φίλους, τα παιδιά μας κι όλους τους συγγενείς.
Κάλλιο είν’ μιας ώρας ελεύθερη ζωή.
Παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή’’
Μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα ο ‘’Θούριος’’, ‘’το ιερότερο άσμα της φυλής μας’’ κατά τον Γ. Τερτσέτη τραγουδιόταν από τον υπόδουλο ελληνισμό σε συγκεντρώσεις και γλέντια. Γράφει χαρακτηριστικά ο Κ. Κούμας:
‘’Μικροί και μεγάλοι και αύται αι γυναίκες έψαλαν την του Ρήγα ωδήν εις παν συμπόσιον και εις πάσαν συντροφίαν’’ (‘’Ιστορία των Ανθρωπίνων Πράξεων’’, τ. 12., Σελ. 601).
Ο Ρήγας πίστευε ότι είχε έρθει η ώρα του ξεσηκωμού των υπόδουλων λαών της Βαλκανικής. Τον Οκτώβριο του 1797 τύπωσε μυστικά σε χιλιάδες αντίτυπα τη Διακήρυξη που θα απευθύνει προς όλες τις κατευθύνσεις η Επανάσταση, συνοδευόμενη από τον Καταστατικό Χάρτη της δημοκρατικής πολιτείας που θα ιδρυόταν στην ελεύθερη επικράτεια και θα ονομαζόταν ‘’Ελληνική Δημοκρατία’’.
Το επαναστατικό αυτό έγγραφο που τύπωσε ο Ρήγας αρχίζει με μια φλογερή και μεγαλειώδη Διακήρυξη: ‘’Ο λαός, απόγονος των Ελλήνων, όπου κατοικεί την Ρούμελην (την ελληνική χερσόνησο), την Μικράν Ασίαν, τας Μεσογείους νήσους, την Βλαχομπογδανίαν (Μπογδανία ονομαζόταν η Μολδαβία) και όλοι όσοι στενάζουν υπό την δυσφοροτάτην τυραννίαν του οθωμανικού βδελυροτάτου ζυγού, χριστιανοί και Τούρκοι χωρίς κανένα ξεχωρισμόν θρησκείας εκτινάζοντας ανδρικώς τον ουτιδανόν ζυγόν του Δεσποτισμού και εναγκαλιζόμενος την πολύτιμην ελευθερίαν των ενδόξων προπατόρων του’’ διακηρύσσουν ‘’ενώπιον πάσης της Οικουμένης’’ την απόφασή τους και προχωρούν στη συγκρότηση μιας δημοκρατικής πολιτείας.
Ακολουθεί η διακήρυξη των ‘’Δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη’’. Βασικότερα σημεία της είναι: Τα ‘’φυσικά δίκαια’’: η ισότητα, η ελευθερία, η περιουσία κλπ.
‘’Όλοι οι άνθρωποι χριστιανοί και τούρκοι κατά φυσικόν λόγον είναι ίσοι’’. ‘’Ο Νόμος είναι εκείνη η ελευθερία όπου με την συγκατάθεσιν όλου του λαού έγινεν’’. ‘’Η Ελευθερία είναι εκείνη η δύναμις όπου έχει ο άνθρωπος εις το να κάμει όλον εκείνο όπου δεν βλάπτει εις τα δίκαια (δικαιώματα) των γειτόνων του’’.
Τα περισσότερα από αυτά προέρχονται από τις εθνοσυνελεύσεις της επαναστατικής Γαλλίας. Υπήρχαν όμως και άλλα, που ήταν αμιγώς ιδέες του Ρήγα. Η μόρφωση είναι δικαίωμα και υποχρέωση όλων. Το κράτος έχει την υποχρέωση να φτιάξει δημόσια σχολεία σε όλα τα χωριά τόσο για τα αγόρια όσο και για τα κορίτσια. Τα δύο φύλα είναι ισότιμα μάλιστα οι γυναίκες στρατεύονται. Τέλος καθιερώνεται η ‘’σεισάχθεια’’ του Σόλωνα, καθώς καταργούνται τα χρέη των κοινοτήτων και των πολιτών.
Το κυρίως Σύνταγμα που ακολουθεί (124 άρθρα), εκτός από όσα περιέχονται στα δημοκρατικά Συντάγματα της Γαλλίας έχει και αξιόλογες προσθήκες:
‘’Ο αυτοκράτωρ (δηλ. ο κυρίαρχος) λαός είναι όλοι χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας ή διαλέκτου Έλληνες, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένηδες, Τούρκοι και κάθε άλλο είδος γενιάς’’ (άρθρο 7).Η σύλληψη του Ρήγα και των συνεργατών του Μετά απ’ όλα αυτά, ο Ρήγας αποφασίζει να κατεβεί στην Ελλάδα για να ξεσηκώσει τους υπόδουλους συμπατριώτες του. Έβαλε τους χάρτες, τις επαναστατικές προκηρύξεις και όλο το άλλο έντυπο υλικό σε πέντε κάσες και το έστειλε, μέσω του φίλου του Αργέντη στον εμπορικό αντιπρόσωπο του τελευταίου στην Τεργέστη Αντώνη Νιώτη, διευκρινίζοντας του πως παραλήπτης ήταν ο έμπορος και λόγιος Αντώνης Κορωνιός ο οποίος είχε μεταφράσει στον «Ηθικό Τρίποδα» τον «Πρώτο Ναύτη» του Γκέσνερ. Τότε, ο Ρήγας έκανε ένα μοιραίο λάθος. Έγραψε μία επιστολή στον Κορωνιό όπου τον καθοδηγούσε να πάει να παραλάβει τις πέντε κάσες και να τις κρατήσει για να του τις δώσει όταν ο ίδιος, ο Ρήγας δηλαδή, θα πήγαινε στην Τεργέστη. Όταν όμως το γράμμα έφτασε στον προορισμό του ο Κορωνιός έλειπε στη Ζάρα και το Κότορ για εμπορικές υποθέσεις. Ο συνεταίρος του Δημήτρης Οικονόμου, «ο ουτιδανότερος των ανθρώπων, ο πλέον μιαρός σκλάβος της γης» («Ελληνική Νομαρχία»), διάβασε το γράμμα πήγε στον Νιώτη και παρέλαβε τις κάσες.
Όταν τις πήγε στην αποθήκη του μαγαζιού του, τις άνοιξε από περιέργεια (;) και αντίκρισε χάρτες και επαναστατικές προκηρύξεις. Αμέσως, πήγε στον διοικητή της Αστυνομίας Πιτόνι και του αποκάλυψε όσα είδε. Αυτός με τη σειρά του, ενημέρωσε τον διοικητή της Τεργέστης Brigido, που έδωσε εντολή να συλληφθεί ο Ρήγας αμέσως μόλις φτάσει στην Τεργέστη. Πραγματικά, στις 19 Δεκεμβρίου ο Ρήγας με τον Περραιβό έφτασαν στην Τεργέστη και κατέλυσαν στο ξενοδοχείο «Βασιλικόν».
Εκεί, έκανε έφοδο η Αστυνομία και του ανακοινώθηκε ότι είναι υπό κράτηση. Ο Ρήγας κάλυψε τον Περραιβό λέγοντας ότι τον γνώρισε στη διαδρομή και ότι πήγαινε στην Πάντοβα για να σπουδάσει ιατρική. Έτσι ο Περραιβός αφέθηκε ελεύθερος. Προηγουμένως οι δυο τους πέταξαν στη θάλασσα πολλά έγγραφα και άλλα στοιχεία που είχαν μαζί τους. Ο Ρήγας συνελήφθη και ανακρίθηκε για περίπου 10 ημέρες. Ο Brigido έδωσε εντολή να μεταφερθεί αμέσως στη Βιέννη.
Όμως το βράδυ 30ης προς 31η Δεκεμβρίου 1797, ο Ρήγας αυτοτραυματίστηκε με ένα μικρό μαχαίρι στην κοιλιά. Τον αντιλήφθηκαν όμως οι φρουροί του και κάλεσαν γιατρό με αποτέλεσμα ο Βελεστινλής να σωθεί. Τελικά, η μεταγωγή του στη Βιέννη έγινε μετά από ενάμιση μήνα.
Το πρωινό της 14ης Φεβρουαρίου 1798, έφτασε στη Βιέννη ένα σιδερόφρακτο αμάξι της Αστυνομίας. Ερχόταν από την Τεργέστη μέσω Γκρατς και είχε μέσα αλυσοδεμένο ένα «φοβερό πολιτικό εγκληματία» όπως έγραφε επίσημα ο διοικητής της Τεργέστης. Συνοδοί του ήταν οι αστυνομικοί Βέκι και Ραντόσοβιτς όπως ανακάλυψε στα αυστριακά αρχεία ο Πολυχρόνης Ενεπεκίδης. Η άμαξα κατευθύνθηκε στις φυλακές της Βιέννης όπου κρατήθηκε στη συνέχεια ο Ρήγας. Στο μεταξύ, είχαν επεκταθεί οι συλλήψεις σε ευρύτερους κύκλους Ελλήνων που ζούσαν στην αυστριακή επικράτεια (Βιέννη, Πέστη, Τεργέστη, Ζέμουν κ.ά.).
Τα σχετικά έγγραφα που ήρθαν στο φως αποκαλύπτουν όλα τα «ενοχοποιητικά» στοιχεία για τον Ρήγα και τους συνεργάτες του όπως επίσης και τις θαρραλέες ομολογίες τους. Αν η υπόθεση πήγαινε στα τακτικά δικαστήρια, είναι σχεδόν βέβαιο ότι όλοι θα αθωώνονταν. Η Αυστρία όμως βρήκε μια εξαιρετική ευκαιρία να προσφέρει «εκδούλευση» στην οθωμανική αυτοκρατορία, να δείξει τις καλές της διαθέσεις απέναντί της και να προσδοκά κάποια ανταλλάγματα. Ο Δ. Φωτιάδης γράφει ότι οι Αυστριακοί ζήτησαν από την Πύλη να τους αναγνωρίσει σαν κληρονόμους των προξενείων και των αποθηκών της Βενετίας, στα λιμάνια της Ανατολής. Ο Γ. Κορδάτος αναφέρει ότι ο σουλτάνος υποσχέθηκε ότι θα παρέδιδε στην Αυστρία Πολωνούς πολιτικούς φυγάδες που είχαν καταφύγει στην οθωμανική αυτοκρατορία. Έτσι, από τους Οθωμανούς υπηκόους, οκτώ, οι «περισσότεροι ένοχοι» αποφασίστηκε να παραδοθούν στους Τούρκους, ενώ από τους άλλους που είχαν αποκτήσει την αυστριακή υπηκοότητα, έξι απελάθηκαν από την αυστριακή επικράτεια.
Τελικά, ο Ρήγας και εφτά συνεργάτες του, με ισχυρή συνοδεία (1 αξιωματικός, 2 υπαξιωματικοί, 24 στρατιώτες και ένας Τούρκος συνοδός) οδηγήθηκαν στο Ζέμουν (Σέμλινο τότε) και από εκεί στο Βελιγράδι που βρισκόταν στα χέρια των Οθωμανών. Στα μπουντρούμια του κάστρου της Neboisa, στη συμβολή του Δούναβη και του Σάβου, παρέμειναν για περισσότερες από 40 ημέρες ο Ρήγας και οι ηρωικοί συναγωνιστές του. Λέγεται ότι ο Πασβάνογλου (πασάς του Βιδινίου που επαναστάτησε εναντίον των Οθωμανών) ,ο Αλή πασάς και πολλοί Έλληνες της διασποράς πρόσφεραν μεγάλα χρηματικά ποσά για να αφεθούν ελεύθεροι. Αυτό όμως δεν έγινε. Τη νύχτα της 24ης Ιουνίου 1798, δήμιοι μπήκαν στα μπουντρούμια των φυλακισμένων και τους στραγγάλισαν.
Τα άψυχα σώματά τους ρίχτηκαν στον Δούναβη όπου χάθηκαν για πάντα. Μαζί με τον Ρήγα μαρτύρησαν και οι: Ευστράτιος Αργέντης, 31 ετών, από τη Χίο, Δημήτριος Νικολίδης, 32 ετών από τα Γιάννενα, Αντώνιος Κορωνιός, 27 ετών, από τη Χίο, Ιωάννης Καρατζάς, 31 ετών, από τη Λευκωσία, Θεοχάρης Τουρούντζιας, 22 ετών, από τη Σιάτιστα και τα αδέλφια Ιωάννης και Παναγιώτης Εμμανουήλ, 24 και 22 ετών αντίστοιχα, από την Καστοριά.
Ο Βολιώτης γιατρός και λόγιος Δ.Α. Στωικός, στο έργο του «Βιογραφία Ρήγα του Βελεστινλή» (1895) ,παραθέτει τα ονόματα και άλλων συνεργατών του Ρήγα, που κατάφεραν να γλιτώσουν. Ανάμεσά τους και όσοι απελάθηκαν από τους Αυστριακούς. Πρόκειται για τους: Χριστόφορο Περραιβό, Ανδρέα Μασούτη, Κωνσταντίνο Άμοιρο, Γεώργιο Θεοχάρη, Γεώργιο Τουρούντζια, οι αδελφοί Πούλιος ή Πούμπλιος και Γεώργιος Μαρκίδες Πούλιου, Κωνσταντίνος Σακελλάριος, Δημήτριος Τουρναβίτης, Κωνσταντίνος Δούκας ,Νικόλας Πολύζος ή Πολυζώης, Λαυρέντιος Αλίανδρος, Ρίζος Δορμούσης, Γεώργιος Εμμανουήλ, Αλέξανδρος Βασιλείου, Μιχαήλ Στέργιος, Γεώργιος Μιχαήλ, Ιωάννης Μαυρογένης, Ιωάννης Ζούκας και Ιωάννης Σταύρου.
Για τον ρόλο του Οικονόμου, του Περραιβού, ακόμα και του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην προδοσία και τη σύλληψη του Ρήγα και των υπολοίπων έχουν γραφτεί πάρα πολλά. Τίποτα όμως δεν είναι εξακριβωμένο.
To εθνεγερτικό σάλπισμα και το μαρτύριο του Ρήγα, συγκίνησαν βαθιά το υπόδουλο Γένος. Η Φιλική Εταιρεία και οι αγωνιστές του 1821, τον αναγνώρισαν πρόδρομο και πρωτομάρτυρα της ελευθερίας. Τα τραγούδια του είχαν μεγάλη απήχηση, τόσο ανάμεσα στους Έλληνες όσο και τους άλλους υπόδουλους Βαλκανικούς λαούς. Ο Ρήγας έγινε και παραμένει σύμβολο και ήρωας που αγωνίστηκε και θυσιάστηκε για εθνικά και πανανθρώπινα ιδεώδη.
Πηγές: «ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ», Τ. 9, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ, « Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821» Τόμος α’, ΕΚΔΟΣΕΙΣ Σ.Ι. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, 2016.
ΓΙΩΡΓΗΣ ΕΞΑΡΧΟΣ, «ΡΗΓΑΣ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗΣ- Ο ΒΑΡΔΟΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ», Εκδόσεις ΕΡΩΔΙΟΣ 2017.
Γ. ΚΟΡΔΑΤΟΣ, « Ρήγας Φεραίος και Βαλκανική Ομοσπονδία», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΥΛΛΟΓΗ, 2008.
ΠΟΛΥΧΡΟΝΗΣ Κ. ΕΝΕΠΕΚΙΔΗΣ, «ΡΗΓΑΣ-ΥΨΗΛΑΝΤΗΣ-ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΑΣ», «ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ», 1965.
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΠ. ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, «ΟΝΟΜΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΡΗΓΑ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗ», Β’ ΕΚΔΟΣΗ, «ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΦΕΡΩΝ- ΒΕΛΕΣΤΙΝΟΥ- ΡΗΓΑ», 2000.
https://www.protothema.gr/stories/article/879877/rigas-velestinlis-feraios-o-prodromos-tis-ellinikis-anexartisias/
